نگاهی به حیات ظاهری سید مرتضی آوینی

نوید شاهد: شهيد سيد مرتضي آويني در شهريور سال 1326 در شهر ري متولد شد .

تحصيلات ابتدايي و متوسطه خود را در شهرهاي زنجان و كرمان و تهران به پايان رساند و سپس به عنوان دانشجوي معماري وارد دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران شد . او از كودكي با هنر انس داشت ؛ شعر مي سرود ، داستان و مقاله مي نوشت و نقاشي مي كرد . تحصيلات دانشگاهي اش را نيز در رشته اي به انجام رساند كه با طبع هنري او سازگار بود ، ولي بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ، معماري را كنار گذاشت و به اقتضاي ضرورتهاي انقلاب به فيلمسازي پرداخت :

حقير داراي فوق ليسانس معماري از دانشكده هنرهاي زيبا هستم اما كاري را كه اكنون انجام مي دهم نبايد با تحصيلاتم مربوط دانست . حقير هرچه آموخته ام از خارج دانشگاه است . بنده با يقين كامل مي گويم كه تخصص حقيقي در سايه تعهد اسلام به دست مي آيد و لا غير . قبل از انقلاب بنده فيلم نمي ساخته ام ، اگرچه با سينما آشنايي داشته ام . اشتغال اساسي حقير قبل از انقلاب در ادبيات بوده است. با شروع انقلاب تمام نوشته هاي خويش را ـ اعم از تراوشات فلسفي ، داستانهاي كوتاه ، اشعار و ? در چند گوني ريختم و سوزاندم و تصميم گرفتم كه ديگر چيزي كه حديث نفس باشد ننويسم و ديگر از خودم سخني به ميان نياورم ? سعي كردم كه خودم را از ميان بردارم تا هرچه هست خدا باشد ، و خدا را شكر بر اين تصميم وفادار مانده ام . البته آنچه كه انسان مي نويسد هميشه تراوشات دروني خود اوست . همه هنرها اينچنين هستند و كسي هم كه فيلم مي سازد اثرش تراوشات دروني خود اوست . اما اگر انسان خود را در خدا فاني كند ، آن گاه اين خداست كه در آثار او جلوه گر مي شود . حقير اينچنين ادعايي ندارم ولي سعيم بر اين بوده است .

شهيد آويني فيلمسازي را در اوايل پيروزي انقلاب با ساختن چند مجموعه درباره غائله گنبد ( مجموعه شش روز در تركمن صحرا ) سيل خوزستان و ظلم خوانين ( مجموعه خان گزيده ها ) آغاز كرد :

به روستاها رفتيم كه براي خدا بيل بزنيم . بعدها ضرورتهاي موجود رفته رفته ما را به فيلمسازي كشاند ما از ابتدا در گروه جهاد نيتمان اين بود كه نسبت به همه وقايعي كه براي انقلاب اسلامي و نظام پيش مي آيد عكس العملي نشان بدهيم . مثلاً سيل خوزستان كه واقع شد ، همان گروهي كه بعدها مجموعه حقيقت را ساختيم ، به خوزستان رفتيم و يك گزارش مفصل تهيه كرديم . آن گزارش در واقع جزو اولين كارهايمان در گروه جهاد بود . بعد ، غائله خسرو ناصر قشقايي پيش آمد و ما به فيروزآباد ، آباده و مناطق درگيري رفتيم ? وقتي فيروزآباد در محاصره بود ، ما با مشكلات زيادي از خط محاصره گذشتيم و خودمان را به فيروزآباد رسانديم . در واقع اولين صحنه هاي جنگ را ما در آنجا ، در جنگ با خوانين گرفتيم .

گروه جهاد اولين گروهي بود كه بلافاصله بعد از شروع جنگ به جبهه رفت . دو تن از اعضاي گروه در همان روزهاي اول جنگ در قصر شيرين اسير شدند و نفر سوم ، در حالي كه تير به شانه اش خورده بود ، از حلقه محاصره گريخت . گروه بار ديگر تشكيل يافت و در روزهاي محاصره خرمشهر براي تهيه فيلم وارد اين شهر شد :

وقتي به خرمشهر رسيديم هنوز خونين شهر نشده بود . شهر هنوز سرپا بود اگرچه احساس نمي شد كه اين حالت زياد پر دوام باشد و زياد هم دوام نياورد . ما به تهران بازگشتيم و شبانه روز پاي ميز موويلا كار كرديم تا اولين فيلم مستند جنگي درباره خرمشهر از تلويزيون پخش شد : فتح خون .

مجموعه يازده قسمتي حقيقت كار بعدي گروه محسوب مي شد كه يكي از هدفهاي آن ترسيم علل سقوط خرمشهر بود :

يك هفته اي نگذشته بود كه خرمشهر سقوط كرد و ما در جستجوي حقيقت ماجرا به آبادان رفتيم كه سخت در محاصره بود . توليد مجموعه حقيقت اين گونه آغاز شد .

كار گروه جهاد در جبهه ادامه يافت و با شروع عمليات والفجر هشت شكل كاملاً منسجم و به هم پيوسته اي پيدا كرد . آغاز تهيه مجموعه زيبا و ماندگار روايت فتح كه بعد از اين عمليات تا پايان جنگ به طور منظم از تلويزيون پخش شد ، به همين ايام باز مي گردد . شهيد آويني درباره انگيزه گروه جهاد در ساختن اين مجموعه كه شامل بيش از هفتاد برنامه است چنين مي گويد :

انگيزه دروني هنرمنداني كه در واحد تلويزيوني جهاد سازندگي جمع آمده بودند آنها را به جبهه هاي دفاع مقدس مي كشاند نه وظايف و تعهدات اداري . روح كارمندي نمي توانست در اين عرصه منشأ فعل و اثر باشد . گروههاي فيلمبرداري ما با همان انگيزه هايي كه رزم آوران را به جبهه كشانده بود كار مي كردند ، داوطلبانه و بدون چشمداشت مالي ، در كمال قناعت و شجاعت و آماده براي شهادت . اينجا عرصه اي نبود كه فقط پاي تكنيك و يا هنر در ميان باشد ? بچه هاي ما تا سال 1367 كه ناگزير تسليم سيستمهاي برآورد مالي و فني تلويزيون شديم جز حقوق ماهيانه جهاد سازندگي و يا سپاه پاسداران كه از هفت هزار تومان بالاتر نمي كشيد ، چيزي دريافت نمي كردند . نمي دانم چطور شده بود كه اين اواخر ، يعني سال 1366 بنياد فارابي به ياد ما افتاده بود و نود هزار تومان به واحد تلويزيوني جهادسازندگي هديه كرده بود . همين مختصر را نيز بچه ها غالباً به خانواده شهدايمان هديه كردند.

اولين شهيدي كه داديم علي طالبي بود كه در عمليات طريق القدس به شهادت رسيد و آخرينشان مهدي فلاحت پور است كه در لبنان شهيد شد ? و خوب ، ديگر چيزي براي گفتن نمانده است جز آن كه ما خسته نشده ايم و اگر باز هم جنگي در ميان باشد ، ما حاضريم . مي دانيد زنده ترين روزهاي زندگي يك مرد آن روزهايي است كه در مبارزه مي گذراند و زندگي در تقابل با مرگ است كه خودش را نشان مي دهد .

اواخر سال 1370 موسسه فرهنگي روايت فتح به فرمان مقام معظم رهبري تأسيس شد تا به كار فيلمسازي مستند و سينمايي درباره دفاع مقدس بپردازد و تهيه مجموعه روايت فتح را كه بعد از پذيرش قطعنامه رها شده بود ادامه دهد . شهيد آويني و گروه فيلمبرداران روايت فتح سفر به مناطق جنگي را از سرگرفتند و طي مدتي كمتر از يك سال كار تهيه شش برنامه از مجموعه ده قسمتي شهري در آسمان را به پايان رساندند و مقدمات تهيه مجموعه هاي ديگري را درباره آبادان ، سوسنگرد ، هويزه و فكه تدارك ديدند . شهري در آسمان كه به واقعه محاصره ، سقوط و باز پس گيري خرمشهر مي پرداخت در ماههاي آخر حيات ظاهري شهيد آويني از تلويزيون پخش شد ، اما برنامه وي براي تكميل اين مجموعه و ساختن مجموعه هاي ديگر با شهادتش در روز جمعه ، بيستم فروردين 1372 در قتلگاه فكه ناتمام ماند .

شهيد آويني فعاليت مطبوعاتي خود را در اواخر سال 1362 همزمان با مشاركت در جبهه ها و تهيه فيلمهاي مستند درباره جنگ با نگارش مقالاتي در ماهنامه اعتصام ، ارگان انجمنهاي اسلامي كه از سوي سازمان تبليغات منتشر مي شد ، آغاز كرد . اين مقالات طيف وسيعي از موضوعات سياسي ، حكمي ، اعتقادي و عبادي را در بر مي گرفت . او طي يك مجموعه مقاله درباره مباني حاكميت سياسي در اسلام آراء و انديشه هاي رايج در مورد دموكراسي ، رأي اكثريت ، آزادي عقيده و برابر و مساوات را در نسبت با تفكر سياسي مأخوذ از وحي و نهج البلاغه و آراء سياسي حضرت امام (ره) مورد تجزيه و تحليل و نقد قرار داد :مقالاتي نيز در تبيين حكومت اسلامي و ولايت فقيه در ربط و نبست با حكومت الهي حضرت رسول (ص) در مدينه و خلافت امير مومنان (ع) نوشت و اتصال و پيوند انقلاب اسلامي را با نهضت انبيا عليهم السلام و جايگاه آن را در تاريخ حيات باطني بشر تشريح كرد . مقالات متعددي درباره دفاع مقدس و نسبت آن با جنگهاي صدر اسلام و قيام عاشورا و وجوه تمايز آن از جنگهايي كه بخصوص در قرون اخير واقع شده اند ، و نيز بركات ظاهري و غيبي جنگ و ويژگيهاي رزم آوران و بسيجيان در زمره مطالبي بود كه در اعتصام منتشر شد . در مضامين اعتقادي و عبادي نيز تحقيق و تفكر مي كرد و حاصل كار خويش را به صورت مقالاتي چون اشك ، چشمه تكامل ، تحقيقي در معني صلوات و حج ، تمثيل سلوك جمعي بشر به چاپ مي سپرد . در كنار نگارش اين مقالات ، مجموعه مقالاتي نيز با عنوان كلي تحقيقي مكتبي در باب توسعه و مباني تمدن غرب براي ماهنامه جهاد ، اركان جهادسازندگي ، نوشت بهشت زميني ، ميمون برهنه ! ، تمدن اسراف و تبذير ، ديكتاتوري اقتصاد ، از ديكتاتوري پول تا اقتصاد صلواتي ، نظام آموزشي و آرمان توسعه يافتگي ، ترقي يا تكامل و از جمله مقالات آن مجموعه است . اين مقالات بعد از شهادت او از سوي مركز حفظ و نشر آثار دفاع مقدس ( وزارت جهاد سازندگي ) با عنوان كلي مذكور ( تحقيق مكتبي ) به چاپ رسيد . اين دوره از كار نويسندگي شهيد تا سال 1365 ادامه يافت .

مقارن با همين سالها شهيد آويني علاوه بر كارگرداني و مونتاژ مجموعه روايت فتح نگارش متن آن را بر عهده داشت . او در ماه محرم سال 1366 نگارش كتاب فتح خون ( روايت محرم ) را آغاز كرد و نه فصل از فصول دهگانه آن را نوشت . اما در حالي كه كار تحقيق در مورد وقايع روز عاشورا و شهادت بني هاشم را انجام داده و نگارش فصل آخر را آغاز كرده بود ، به دلايلي كار را ناتمام گذاشت .

او در سال 1367 يك ترم در مجتمع دانشگاهي هنر تدريس كرد ولي چون مفاد مورد نظرش براي تدريس با طرح درسهاي دانشگاه همخواني نداشت از ادامه تدريس صرف نظر كرد . مجموعه مباحثي كه براي تدريس فراهم شده بود با بسط و شرح و تفسير بيشتر در مقاله بلندي به نام تأملاتي در ماهيت سينما كه در فصلنامه فارابي به چاپ رسيد و بعد در مقالاتي با عناوين جذابيت در سينما ، مونتاژ به مثابه معماري سينما ، آينه جادو ، قاب تصوير و زبان سينما و ? كه از فروردين سال 1368 در ماهنامه هنري سوره منتشر شد ، تفصيل پيدا كرد . مجموعه اين مقالات در كتاب آينه جادو كه جلد اول از مجموعه مقالات و نقدهاي سينمايي اوست ، جمع آوري و به چاپ سپرده شد .

سالهاي 1368 تا 1372 دوران اوج فعاليت مطبوعاتي شهيد آويني است . آثار او در طي اين دوره نيز موضوعات بسيار متنوعي را شامل مي شود . هرچند آشنايي با سينما در طول مدتي بيش از ده سال مستند سازي و تجارب او در زمينه كارگرداني مستند و به خصوص مونتاژ باعث شد كه قبل از هر چيز به سينما بپردازد ، ولي اين مسئله موجب بي اعتنايي او نسبت به ساير هنرها نشد . او در كنار تأليف مقالات تئوريك درباره ماهيت سينما و نقد سينماي ايران و جهان ، مقالات متعددي در مورد حقيقت هنر ، هنر و عرفان ، هنر جديد ـ اعم از رمان ، نقاشي ، گرافيك و تئاتر ـ هنر ديني و سنتي ، هنر انقلاب  تأ‌ليف كرد كه در ماهنامه سوره به چاپ رسيد . طي همين دوران در خصوص مباني سياسي ـ اعتقادي نظام اسلامي و ولايت فقيه ، فرهنگ انقلاب در مواجهه با فرهنگ واحد جهاني و تهاجم فرهنگي غرب ، غربزدگي ، و روشنفكري ، تجدد و تحجر و موضوعات ديگر تفر و تحقيق كرد و مقالاتي منتشر نمود . مجموعه آثار شهيد آويني در اين دوره هم از حيث كميت هم از جهت تنوع موضوعات و هم از نظر عمق معنا و اصالت تفكر و شيوايي بيان اعجاب آور است . در حالي كه سرچشمه هاي اصلي تفكر او به قرآن ، نهج البلاغه ، كلمات معصومين عليهم السلام و آثار و گفتار حضرت امام (ره) باز مي گشت ، با تفكر فلسفي غرب و آرا و نظريات متفكران غربي نيز آشنايي داشت و با يقيني برآمده از حكمت ، آنها را نقد و بررسي مي كرد . او شناخت مباني فلسفي و سير تاريخي فرهنگ و تمدن جديد را از لوازم مقابله با تهاجم فرهنگي مي دانست چرا كه اين شناخت زمينه خروج از عالم غربي و غربزده كنوني را فراهم مي كند و به بسط و گسترش فرهنگ و تفكر الهي مدد مي رساند . او بر اين باور بود كه با وقوع انقلاب اسلام و ظهور انسان كاملي چون امام خميني (ره) بشر وارد عهد تاريخي جديدي شده است كه آن را عصر توبه بشريت مي ناميد ، عصري كه به انقلاب جهاني امام عصر (عج) و ظهور دولت پايدار حق منتهي خواهد شد .